ORGANY
Po najeździe Brandenburczyków w 1308 roku i znacznych zniszczeniach Kamienia, w kolejnych latach nastąpiła szybka odbudowa miasta. Niedługo potem, w roku 1332, podczas odbudowy Katedry zostały ufundowane pierwsze organy. Kolejny instrument powstał w 1485 roku z fundacji biskupa B. Wallensteina. Natomiast po śmierci ostatniego katolickiego biskupa Erasmusa von Manteuffla i przejęciu władzy biskupiej przez ewangelickiego biskupa Bartholomäusa Suave, w 1580 roku został zbudowany przez kamieńskich organmistrzów, kolejny instrument[1].
Z Bożej łaski Ernest Bogusław Książe de Croy i Arechot, świętego cesarstwa Rzymskiego Książe, Bayonne i Domp Martin, jako też na Nowogardzie i Maszewie, Jego Elektorskiej Jasności Pana Brandenburgii Tajny Radca, Namiestnik Księstwa Pruskiego, Pomorskiego i Księstwa Kamieńskiego oraz Proboszcz Katedralny w Kamieniu (…) postanowiliśmy sobie, że polecimy zbudować nowe organy na nasz koszt dla katedry w Kamieniu (…) konstruktor organów dla wykonania tego dzieła już się zgłosił (…) zatem praca w imię Boskie ma być rozpoczęta (…) – 6 listopada 1669 roku[2]. W następnej kolejności książę pisze do syndyka organów katedralnych Walentego Wintera: (…) W sprawie starych organów zechce Pan uważać, aby piszczałki dobrze chronione zostały, ponieważ zamierzamy takowe dobro kościoła według użyteczności i wartości odkupić i dodać je konstruktorowi organów, aby nie musiał wszystkiego materiału z daleka zwozić, lecz w ten sposób swoją pracę bardziej mógł przyśpieszyć[3].
Prace zostały powierzone organomistrzowi Fryderykowi Breyerowi ze Szczecina, który wykonał dyspozycję organów. Z nieznanych bliżej powodów Breyer nie dokończył budowy. W zachowanych listach księcia do kapituły, mówi się jedynie o pewnych kłopotach, złych warunkach pracy i biurokratycznych przeszkodach[4].
Prace nad instrumentem wznowił Michael Berigel ze Szczecina, który był uczniem i zięciem budowniczego znanych organów w Stralsundzie Friedricha Stellwagena. Koszt budowy oszacowano na cztery tysiące talarów. Ze starego instrumentu wykorzystano 163 piszczałki, 57 funtów cyny i 3 jarzma drewna. Wraz z organmistrzami prace prowadzili także stolarze, rzeźbiarze i malarze. Spośród nich na szczególną uwagę zasługują Johann Grundmann z Frankfurtu nad Odrą (autor rzeźb), Martin Edelberg (malarz ornamentacji prospektu) oraz Johann Schmidt (autor polichromii i złoceń)[5].
Prace ukończono po dwóch latach 29 listopada 1672 roku. Organy o wysokości 13 metrów i szerokości 9 metrów, posiadały 39 rejestrów rozdzielonych na trzy manuały i pedał,
zaś niezbędnego do gry powietrza dostarczało pięć klinowych miechów[6].
Organy zostały osadzone na specjalnej emporze nad wejściem do katedry. Zgodnie z barokowymi założeniami, instrument podzielono na cztery samodzielne części. Główny człon i nad nim mniejszy wkomponowane są w środkową bryłę prospektu. Głosy pedałowe zostały umieszczone w dwóch bocznych wieżach, pomiędzy nimi natomiast na balustradzie umieszczono pozytyw.
Fot. 1 Prospekt organów w Kamieniu Pomorskim.
H. Mąka tak opisuje prospekt instrumentu: Ilustracją harmoniczną brzmień głosów świata są poszczególne rzeźby na prospekcie. Nad wychodzącym frontalnie małym prospektem umieszczono trzy starotestamentowe niewiasty, śpiewające hymn dziękczynny wśród bicia w kotły i cymbały. Wysoko pod sklepieniem stanęli modlitewni soliści: po lewej król Dawid
z harfą, po prawej Saul z lirą, zaś na szczycie archanioł Michał – jakby dyrygent największego koncertu vox mundi i vox coeli. Wtórują mu tutaj dwaj aniołowie, jeden na skrzypcach, drugi na violi. Wreszcie na tle głównego pozytywu stoi z wyciągniętą jak drogowskaz ręką św. Jan Chrzciciel, jeden z patronów katedry. Na flankujących wieżach umiejscowiono natomiast figury dwóch biskupów, pod postaciami których należy się domyślać chrzciciela Pomorza św. Ottona i ostatniego biskupa Ernesta Bogusława. Wieżyce te oskrzydlono ażurowymi uszakami o ornamencie chrząstkowo-małżowinowym, w który oplecione są postacie anielskie[7].
Pomyślnego odbioru instrumentu dokonał sławny wówczas budowniczy Balthasar Heldt. Poinformował o tym księcia syndyk organów Walenty Winter w liście z dnia 16 grudnia 1672 roku: po wspaniałym kazaniu zabrzmiało Te Deum Laudamus (…), następnie organy przegrane we wszystkich głosach chóralnie zostały (…) Niczego nie trzeba było poprawiać (…)Znakomitemu konstruktorowi organów Michałowi Berigelowi, z powodu tak sławetnie dokonanego dzieła, udzielono pochwały (…)[8]. W następnej kolejności zatrudniono znakomitego organistę Henryka z Holsztynu.
Pomimo ukończenia prac związanych z instrumentem, w dalszym ciągu trwały prace związane z wykończeniem prospektu, które ukończono w 1683 roku. W tym czasie właśnie Johann Schmidt wykonał złocenia i malowidła. Na ozdobnej balustradzie namalował dziesięć scen z wizerunkami niewiast grających barokowy koncert na instrumentach z epoki, a wcześniej zainstalowane figury otrzymały kolorowe szaty. W późniejszym czasie, już po śmierci fundatora w roku 1692, na skosie empory umieszczono portret księcia Ernesta Bogusława de Croy. W lewym kartuszu natomiast znajduje się herb księcia, a w prawym jego inicjały[9].
Fot. 2 Fundator organów w Kamieniu Pomorskim Ernest Bogusław de Croy.
Fot. 3 Herb Ernesta Bogusława de Croy.
Fot. 4 Kartusz z inicjałami Ernesta Bogusława de Croy.
Organy przez kolejne lata podlegały wielokrotnym ulepszeniom, poprawkom i zmianom. Już 19 listopada 1683 roku zawarto umowę z czeladnikiem budowlanym, który miał zlikwidować usterki konstrukcyjne, poprawiając w głównej mierze stabilność prospektu. Niespełna 13 lat później zlecono Philipowi Treikelowi wykonanie nowej podbudowy organów. Problem nie został rozwiązany i w 1726 roku organomistrzowie stwierdzili konieczność ponownego podparcia pozytywu. Podczas generalnego remontu instrumentu w latach 1787-1837, znów zmierzono się z problemem stabilności, niestety bez rezultatu[10].
W wyniku przeprowadzonego w roku 1799 przez J. F. Grüneberga przeglądu, dowiadujemy się o dyspozycji instrumentu[11]:
Das Hauptwerk
(12 Stimmen) |
Im Rück-Werk sind
(9 Stimmen) |
Im Ober Werk sind
(9 Stimmen) |
Im Pedal sind
(10 Stimmen) |
1. Prinzipal 8 fuss | 1. Prinzipal 4 fuss | 1. Principal 4 fuss | 1. Principal 16 fuss |
2. Bordun 16 fuss | 2. Quintatöne 8 fuss | 2. Gedact 8 fuss | 2. Sub Bass 16 fuss |
3. Gemshorn 8 fuss | 3. Gedact 8 fuss | 3. Gedact 4 fuss | 3. Bordun 16 fuss |
4. Gedact 8 fuss | 4. Flöthe 4 fuss | 4. Super Octav 2 fuss | 4. Gedact 8 fuss |
5. Gemshorn 4 fuss | 5. Superoctav 2 fuss | 5. Sifflöth 1 fuss | 5. Octav 4 fuss |
6. Rohrflöthe 4 fuss | 6. Nassat 3 fuss | 6. Nassat 3 fuss | 6. Octav 4 fuss |
7. Octav 4 fuss | 7. Sifflöth 1 fuss | 7. Zimbel 3 fach | 7. Octav 2 fuss |
8. Hohlquinte 3 fuss | 8. Mixtur 3 fach | 8. Mixtur 4 fach | 8. Posaune 16 fuss |
9. Sesquialter 2 fach | 9. Dulcian 8 fuss | 9. Vox humana 8 fuss | 9. Trompet 8 fuss |
10. Zimbel 3 fach | 10. Clerony 4 fuss | ||
11. Mixtur 4 fach | |||
12. Trompete 8 fuss |
Skalę klawiatury opisano jako: Discant von C bis c3.
Dopiero gdy firma Georga Friedricha Grüneberga przejęła opiekę nad organami w katedrze kamieńskiej, udało się usunąć wieloletni problem ze stabilnością. Wprowadzono też pewne zmiany, zwłaszcza w brzmieniu pozytywu i pedału. Pojawiły się następujące rejestry:
W pozytywie:
- Prinzipal 4’
- Quintadena 8’
- Gedact 8’
- Blockflöte 4’
- Octav 2’
- Waldflöte 2’
- Salicional 4’
- Scharff 3f
- Dulcian 8’
W Oberwerku zamiast Sifflöth 1’ – Viola di Gamba
W pedale zamiast Burdun 16’ – Dulcian 8’.
Generalna przebudowa instrumentu nastąpiła w 1888 roku. Barnim Grüneberg zmienił zasadniczo dyspozycję i brzmienie organów kamieńskich, nadając im romantyczny charakter. Od tego czasu instrument dysponował 44 rejestrami[12].
Fot. 5 Kontuar Grüneberga – obecnie w kapitularzu katedry w Kamieniu Pomorskim. |
W tym samym czasie zmianom podlegał również prospekt organowy. W roku 1830 zlecono malarzowi W. Dittnerowi ze Szczecina odnowienie polichromii i złoceń. Dokonał on drobnych uzupełnień zniszczonych elementów rzeźb. Niestety w ramach prowadzonej konserwacji przemalowano rzeźby prospektu na biało. Ponadto srebrzenia i złocenia wykonano niezgodnie ze stanem pierwotnym, co na niekorzyść zmieniło ogólny wygląd instrumentu. Kolejne prace konserwatorskie zostały podjęte w latach 1938-1940 przez szczecińskiego malarza i konserwatora G. Hoffmana. W dość nieudolny sposób zrekonstruowano symboliczne postacie na nowym podłożu, przygotowanym kolorystycznie do wykonanej polichromii[13].
W 1941 roku przystąpiono do kolejnej przebudowy instrumentu. Prace prowadziła firma Grüneberga ze Szczecina pod kierunkiem Rudolfa von Beckeratha z Hamburga. Postawiono sobie za cel przywrócenie barokowej dyspozycji instrumentu według pierwotnych założeń Friedricha Breyera. Zainstalowano nowy kontuar mechaniczno-pneumatyczny i wiatrownice stożkowe. Pod koniec II wojny światowej część piszczałek znajdowała się w pracowni Grüneberga, skąd już nie powróciła z powodu ewakuacji, związanej ze zbliżaniem się do Kamienia I Frontu Białoruskiego. W wyniku ostrzału krążowników Admiral Scheer i Lützow miasto zostało bardzo zniszczone. Uszkodzeniu uległa również katedra. W wyniku działań wojennych zdewastowany został mechanizm organowy, a większość z pozostałych piszczałek nie nadawała się do użycia[14].
W latach powojennych udało się uruchomić instrument w zaledwie 10 %. Dopiero w roku 1962, po okresie likwidowania szkód wojennych, udało się przystąpić do remontu organów.
Z inicjatywy parafii w Kamieniu Pomorskim i Towarzystwa im. Henryka Wieniawskiego w Szczecinie, powierzono prace nad renowacją instrumentu organmistrzowi z Wałcza Kurtowi Berendtowi. W pierwszym etapie prac korzystano również z uwag niemieckiego organologia Dietricha W. Prosta ze Stralsundu, który widział potrzebę odtworzenia instrumentu w jego pierwotnej dyspozycji[15].
Od roku 1964 opiekę patronalną nad kamieńskimi organami przejęła Katedra Organów Państwowej Wyższej Szkoły Muzycznej w Krakowie. Na wyraźna prośbę prof.
J. Chwedczuka, prace nad instrumentem powierzono Zygmuntowi Kamińskiemu z Warszawy. W tym też czasie zrekonstruowano brakujące głosy językowe[16].
Z protokółu oględzin organów w Kamieniu Pomorskim w dniu 11 lutego 1965 roku, dowiadujemy się o stanie instrumentu i zakresie prac, które zamierzano podjąć. Oto główne ustalenia komisji w składzie: prof. J. Chwedczuk, prof. J. Jargoń, ks. Z. Kędziera, R. Rożek, J. Pieńkow[17].
- Uzupełnić brakujące głosy według dyspozycji, jaką sporządził budowniczy organów Grüneberg ze Szczecina w 1941r.
- w pozytywie (manuał dolny I)
– Dulcjan 16’ – zastąpić dulcjanem – regałem 8’ względnie Vox Humana 8’
– Trichter – regal 8’ wymienić (względnie dać nowy) 4’
Brakujące głosy należy ustawić w następującej kolejności:
– Gedackt – flet 4’
– Quinte 1 1/3’
– Oktawa 1’
– Sesquialter (2x) 2 2/3’ i 1 3/5’
– Scharff 5-7
– dwa głosy języczkowe
- w manuale II (główny)
– Spillpfeife jest Gemshornem 8’
– Hohlflöte 4’ jest fletem rurkowym (Rohrflöte)
– Oktawa 2’ jest super oktawą
– Blockflöte 2’
– Kwinta szumiąca 2 2/3’ (2x) jest Rauschpfeife (Rauschquinte)
Uzupełnić należy brakujące:
– mikstura 6-8 f (2x)
– trąbka 8’
Z Trompetu 16’ należy zrezygnować z powodu braku miejsca na wiatrownicę.
- W manuale III (głównym)
– Gemskwinta 2 2/3’
– Trąbka 4’ (język) zamienić na Szałamaję 4’ (Schalmei)
- W pedale
– Quintbass 10 2/3’ zmienić na nowy
– Rohrflötenbass 8’ brzmi jak Quintadena 8’
– Mikstura 6-8 f – dać nową
– Singend kornett 2’ dać nowy.
Tak przedstawiały się główne założenia komisji odnośnie dyspozycji instrumentu. Ponadto dla uzyskania stabilnego brzmienia zlecono zlikwidować załamania kanałów powietrznych i umieścić w niektórych miejscach regulatory. Potrzebna również była naprawa klapowej wiatrownicy pozytywu (manuał I) i naprawa mechanizmów manuałów II i III. Każdy z manuałów miał uzyskać brzmienie odpowiadające jego funkcji. Szczególna uwagę skupiono na pryncypałach, których brzmienie w tamtym czasie nie różniło się i nie miało zabarwienia smyczkującego. Ze względu na niedoskonałe działanie pneumatycznego systemu kluczy rejestrowych, zdecydowano o jego zmianie na system elektromagnetyczny. Podjęto również próbę przerobienia mechanizmu klawiatury, która pracowała zbyt ciężko i stawiała znaczny opór grającemu. Wykonanie brakujących głosów językowych powierzono Cz. Leszczyńskiemu z Bydgoszczy[18].
W dniu 31 maja 1965 roku nastąpił odbiór prac wykonanych przez firmę Zygmunta Kamińskiego z Warszawy, przy organach w katedrze w Kamieniu Pomorskim. W skład komisji wchodzili: prof. F. Rączkowski, Wojewódzki Konserwator Zabytków ze Szczecina S. Kwileski, R. Rożek, Z. Kamiński i ks. R. Kostynowicz. Uzupełniono następujące głosy:
- w I manuale
- Gedacktflöte 4’
- Quinte 1 1/3’
- Octav 1’
- Sesquialtera 2f
- w II manuale
- Mixtura 6-8 f
Prace wykonane przez firmę Z. Kamińskiego zostały ocenione pozytywnie. Intonacja poszczególnych głosów i ich charakter zostały dostosowane do całości instrumentu. Komisja zasugerowała w przyszłości wykonanie Mixtury 6-8 f[19] i Scharfu 5-7 f dla pedału. Celem usprawnienia działania głosu Scharf 4-6 f w III manuale, zlecono dorobienie przekaźników pneumatycznych do wiatrownicy. Ponadto wyrażono potrzebę wymiany „końcówek” (najwyższych piszczałek) Prinzipal 4’, Quintadena 8’, Octav 2’ z cynkowych na cynowe w celu uzyskania szlachetniejszego brzmienia. W dalszej części protokołu skupiono się na pozyskaniu środków do zakupu głosów języczkowych z zagranicy, dla II manuału – Trompet 8’ i dla III manuału – Bärpfeife 8’ i Trompet 4’ oraz dla I manuału – Trichtelrregal 8’[20].
Jak opisuje M. Dorawa w swojej Dokumentacji Zabytkowych Organów, w kolejnych latach miało dojść do różnic pomiędzy osobami reprezentującymi pion muzyczny, a zespołem konserwatorskim[21]. Różnice te miały polegać na innym podejściu stron do przyszłego charakteru rekonstruowanego instrumentu. Strona muzyczna miała skłaniać się do swobodnej przebudowy i modernizacji organów, natomiast stron konserwatorska opowiadała się za przywróceniem barokowych walorów instrumentu[22].
W 1968 roku rozpoczęto konserwację zewnętrznej obudowy organów, której celem było wzmocnienie uszkodzonych przez owady struktur i odsłonięcie pierwotnej kolorystyki prospektu. Prace te prowadzili z ramienia Zakładów Artystycznych ZPAP w Łodzi: B. Chaber, K. Krzyżyński, K. Powidzki, A. Ryżow[23].
Z przeprowadzonej w 1972 roku przez M. Dorawę inwentaryzacji instrumentu dowiadujemy się o stanie organów w tamtym czasie. W prostokątnym wykroju mieści się zespół gry z trzema klawiaturami manuałowymi i pedałową na podłodze. Po obu stronach manuałów rozmieszczone są kolebkowe włączniki rejestrowe poszczególnych zespołów dźwięku. Z tyłu, za przejściem, w dolnej części empory mieści się 5 oryginalnych miechów klinowych z nożnymi dźwigniami oraz nowszy miech wielofałdowy. Na wyższej kondygnacji w przedniej części empory, za szafą organową mieści się miech wielofałdowy, za nim natomiast w tylnej części pomieszczenia zespół dźwięków pedału. W obudowie szafy oraz w górnej kondygnacji empory rozmieszczone są zespoły dźwięku zasadniczego i górnego. Zespół I manuału mieści się w szafce wbudowanego w balustradę chóru muzycznego pozytywu przedniego. Dalsza część zespołu pedałowego rozmieszczona jest w przylegających z obu stron do wielobocznego chóru i flankujących całości wież pedałowych. Mały miech posiłkowy zaopatrujący w powietrze pozytyw przedni mieści się wraz z małym wentylatorem pod podłogą chóru, w pomieszczeniu zamkniętym z przodu ukośną drewnianą ścianką przylegającą do podsufitki chóru. Wentylator zasadniczego instrumentu usytuowany jest w oddzielnym pomieszczeniu.
Organy posiadają mieszaną trakturę, tj. klawiszową – mechaniczną i rejestrową – pneumatyczną oraz wiatrownice: mechaniczne i pneumatyczno-stożkowe, z wyjątkiem jednorodnej wiatrownicy w pozytywie przednim, pozostałych zespołów dźwięku podzielone na części. 46 – rejestrowy zespół dźwięku rozdzielony jest na 3 klawiatury ręczne i nożną. Rozpiętość tonalna klawiatur ręcznych wynosi C – f3, a nożnej C – d1. Niezbędnego do gry powietrza dostarcza 5 miechów klinowych (obecnie wyłączonych), 4 miechy wielofałdowy i 1 miech pływakowy[24].
W latach 1997-2000 Zakładowi Budowy Organów Józefa Mollina powierzono rekonstrukcję kamieńskiego instrumentu. Z powodu obaw o jakość wykonywanych prac, w szczególności materiałów używanych do rekonstrukcji organów (m. in. użycie w konstrukcji wiatrownic sklejki olchowej oklejonej dębowym fornirem), zdecydowano o rozwiązaniu umowy i rozpisaniu nowego przetargu. Nowym wykonawcą w 2003 roku został Zakład Organmistrzowski Bronisława Cepki z Wronek. W wyniku prowadzonych prac przebudowano instrument przywracając mu pierwotne brzmienie barokowe. Wybudowano nowe dębowe wiatrownice dla piszczałek manuałów Hauptwerk i Oberwerk, w pozytywie pozostawiono wiatrownicę Mollina. Przebudowano trakturę na całkowicie mechaniczną i zbudowano nowy kontuar. Manubrie wykonano z gruszy, natomiast klawisze manuałów z hebanu i kości, dzięki czemu kontuar zyskał wyjątkowy wygląd. Piszczałki językowe zostały zamówione w firmie Aug. Laukhuff GmbH & Co z Niemiec. Głowice piszczałek puzonowych natomiast zostały wykonane przez firmę Cepka z Wronek. W firmie Laukhuff zamówiono także wolnoobrotową dmuchawę elektryczną mogąca dostarczyć powietrze aż do 80 rejestrów.
Zrezygnowano z odrębnego silnika zasilającego pozytyw i wstawiono nowy miech pływakowy. Miechy klinowe organów podczas wcześniejszej renowacji zostały dobrze naprawione i nie wymagały żadnej ingerencji. Natomiast dwa miechy wyrównawcze dwufałdowe, znajdujące się nad zespołem piszczałek instrumentu, zostały ponownie oskórowane. Istotną zmianą było przejście z wysokiego ciśnienia na niskie w organach. Zmniejszono ciśnienie do 70 mm słupa wody, natomiast w pozytywie obniżono ciśnienie do 68 mm słupa wody.
Szereg wykonanych prac pozwoliły zrekonstruować instrument i uzyskać brzmienie bliskie barokowemu pierwowzorowi z 1672 roku. W obecnym stanie instrument posiada następującą dyspozycję głosów.
Hauptwerk
(13 Stimmen) |
Rückpositiv
(9 Stimmen) |
Oberwerk
(12 Stimmen) |
Pedal
(10 Stimmen) |
1. Quintadena 16’ | 1. Quintadena 8’ | 1. Koppelflöte 8’ | 1. Prinzipalbas 16’ |
2. Gedact 8’ | 2. Gedackt 8’ | 2. Prinzipal 8’ | 2. Subbas 16’ |
3. Prinzipal 8’ | 3. Gedacktflöte 4’ | 3. Gemshorn 4’ | 3. Quintbas 10 2/3’ |
4. Spillpfeife 8’ | 4. Prinzipal 4’ | 4. Octave 4’ | 4. Rohrflötenbas 8’ |
5. Octave 4’ | 5. Octave 2’ | 5. Blockflöte 2’ | 5. Octavbas 8’ |
6. Hohlflöte 4’ | 6. Quinte 1 1/3’ | 6. Nasat 2 2/3’ | 6. Nachthorn 2’ |
7. Quinte 2 2/3’ | 7. Sesquialtera 2f | 7. Terz 1 3/5’ | 7. Octave 4’ |
8. Octave 2’ | 8. Scharff 4-5f | 8. Scharff 4-6f | 8. Mixtur 4f |
9. Rohrflöte 4’ | 9. Krummhorn 8’ | 9. Zimbel 3f | 9. Posaune 16’ |
10. Rauschquinte 2f | 10. Tremulant | 10. Dulzian 16’ | 10. Trompette 8’ |
11. Mixtur 6-8f | 11. Bärpfeife 8’ | ||
12. Trompette 8’ | 12. Schalmey 4’ | Zymbelstern | |
13. Clairon 4’ | 13. Tremulant |
Opracował:
Mariusz Stankiewicz
(Barokowe organy w Kamieniu Pomorskim, 2014 Kamień Pomorski, ISBN 987-83-939085-0-9)
[1] Por. G. Biastoch, Aus der Geschichte der alten Bischofsstadt Cammin In Pommern, Teil 4 – Der Camminer St. Johannesdom – Ein historisches Baudenkmal, Berlin 2007, s. 105-108.
[2] H. Mąka, dz. cyt., s. 9-10.
[3] Tamże.
[4] Archiwum Katedralne w Kamieniu Pomorskim, M. Dorawa, Dokumentacja prac organmistrzowskich zabytkowych organów Katedry pw św. Jana Chrzciciela i św. Ottona w Kamieniu Pomorskim, Toruń 2002, s. 3.
[5] Por. H. Mąka, dz. cyt., s. 10.
[6] Archiwum Katedralne w Kamieniu Pomorskim, M. Dorawa, dz. cyt., s. 3.
[7] H. Mąka, dz. cyt., s. 10-11.
[8] Tamże.
[9] Tamże, s. 12.
[10] Por. M. Klasik, Ernest Bogusław de Croy, Kamień Pomorski 2009, s. 27.
[11] Por. Archiwum Katedralne w Kamieniu Pomorskim, M. Dorawa, dz. cyt., Aneks: Sprawozdanie z posiedzeń komisji dotyczących konserwacji prospektu i przebudowy organów w katedrze pw. Św. Jana Chrzciciela w kamieniu Pomorskim, s. 1-2.
[12] Tamże, s. 4.
[13] Por. H. Mąka, dz. cyt., s. 12-13.
[14] Por. Archiwum Katedralne w Kamieniu Pomorskim, M. Dorawa, dz. cyt., s. 4.
[15] Por. H. Mąka, dz. cyt., s. 13.
[16] Por. Archiwum Katedralne w Kamieniu Pomorskim, M. Dorawa, dz. cyt., s. 5.
[17] Por. Archiwum Katedralne w Kamieniu Pomorskim, Segregator 1961 – 1966, Protokół z dnia 11. 02. 1965 r.
[18] Por. Archiwum Katedralne w Kamieniu Pomorskim, Segregator 1961 – 1966, Protokół z dnia 11. 02. 1965r.
[19] Fach = rząd.
[20] Por. Archiwum Katedralne w Kamieniu Pomorskim, Segregator 1961 – 1966, Protokół z dnia 31. 05. 1965r
[21] Por. Archiwum Katedralne w Kamieniu Pomorskim, M. Dorawa, dz. cyt., s. 5.
[22] Tamże.
[23] Tamże, Aneks, s. 6.
[24] Por. Archiwum Katedralne w Kamieniu Pomorskim, M. Dorawa, dz. cyt., s. 7.